Η Επιστροφή του Οδυσσέα του Νίκου Σκαλκώτα: αναλυτικές προσεγγίσεις στο πρόβλημα του συνδυασμού ενός δωδεκάφθογγου ιδιώματος με μια συμβατική μορφή
Η εισαγωγή Η επιστροφή του Οδυσσέα, γνωστή επίσης και ως Συμφωνία σ’ ένα μέρος, προοριζόταν αρχικά ως εισαγωγή σε μια όπερα με ομηρικό θέμα, που όμως δεν γράφτηκε ποτέ. Ο Σκαλκώτας συνέθεσε την εισαγωγή αυτή, ένα από τα πιο σύνθετα αλλά και σημαντικά έργα του, μεταξύ του 1941 και του 1943. Η ανάλυση του έργου παρουσιάζει ιδιαίτερες δυσκολίες, διότι προϋποθέτει τον καθορισμό ενός συστήματος αναφοράς που θα επιτρέψει την κατανόηση των δωδεκάφθογγων τεχνικών που χρησιμοποιούνται και τη χρήση όρων όπως «ελεύθερος σειραϊσμός» ή «μη σειραϊκή χρήση δωδεκάφθογγων σειρών». Μη δωδεκάφθογγες σειρές (δηλαδή ατονικοί σχηματισμοί με λιγότερους από 12 φθόγγους, οι οποίοι χρησιμοποιούνται σειραϊκά) ή συγκεντρώσεις ή ακόμα και εκτενή συμπλέγματα φθόγγων χαρακτηρίζονται συχνά «ελεύθεροι» ή «σχηματισμοί, στους οποίους δεν μπορούν να ταυτιστούν σειρές». Προτείνονται εδώ όροι από τη γερμανική μουσική ανάλυση, όπως «εξελισσόμενη παραλλαγή» (entwickelnde Variation), οι οποίοι χρησιμοποιούνται για την ανάλυση τεχνικών σε έργα της ρομαντικής περιόδου. Μπορούμε να βασίσουμε τη διερεύνηση των δωδεκάφθογγων τεχνικών που χρησιμοποιεί ο Σκαλκώτας στην εισαγωγή αυτή στην έννοια της δωδεκάφθογγης αρμονικής, η οποία χρησιμοποιήθηκε από τον συνθέτη για την περιγραφή κάθετων ή τουλάχιστον ορθογώνιων δωδεκάφθογγων συγκεντρώσεων, κάτι που αποτελεί χαρακτηριστικό τρόπο παρουσίασης σειρών σ’ αυτό το έργο. Ο συνθέτης εκθέτει επίσης πολλές σειρές οριζόντια. Ο προσδιορισμός της μεθόδου κατασκευής τέτοιων σειρών είναι δύσκολος και ίσως αμφίβολος. Μπορούν ωστόσο να παρατηρηθούν συγκεκριμένες τεχνικές: χρήση συμμετρίας, (ορθόδοξος) μετασχηματισμός ενός τμήματος σειράς για την κατασκευή της υπόλοιπης, παραλλαγή της χρωματικής κλίμακας για την κατασκευή σειράς, κάθετη έκθεση σειρών υπό τη μορφή συμπληρωματικών τμημάτων. Για το μετασχηματισμό σειρών ο Σκαλκώτας χρησιμοποιεί μεθόδους, όπως είναι η αναδιάταξη της σειράς των φθόγγων μέσα σε μια σειρά, η αναλογική παραλλαγή διαστημάτων και η επανάληψη τμήματος μιας σειράς. Κάποιες σειρές περιέχουν στοιχεία τονικότητας, κάτι που εξηγείται από τη μορφολογική τους θέση και λειτουργία. Ορισμένες από αυτές τις διαδικασίες επιτρέπουν συγκρίσεις με συνθέτες της Δεύτερης Σχολής της Βιέννης. Λαμβάνοντας κανείς υπ’ όψιν του τον αριθμό των σειρών και τη μη σειραϊκή αλλά θεματική χρήση τους, θα ήταν εύλογο να μιλήσει για δωδεκάφθογγη διατύπωση μοτίβων και θεμάτων. Επίσης, μπορεί να αποδειχθεί ότι η μορφή του έργου είναι μια διευρυμένη μορφή σονάτας, η οποία επηρεάζει το σχηματισμό και το μετασχηματισμό των σειρών. Καταλήγοντας, διαπιστώνει κανείς μια αλληλεπίδραση μορφής και σχηματισμού (και μετασχηματισμού) σειρών.
© Περιοδικό «Μουσικολογία»