Προλογικό σημείωμα

Το περιοδικό Μουσικολογία, έπειτα από μία ακόμη τομή στην ιστορία του, θα κυκλοφορεί εφ’ εξής από τις εκδόσεις «Νήσος», οι οποίες παραλαμβάνουν τη σκυτάλη από τις εκδόσεις «Εξάντας» μετά από μακρά και γόνιμη συνεργασία με τις τελευταίες. Ο κύκλος και οι αναγνώστες του περιοδικού Μουσικολογία σίγουρα θα θυμούνται ότι οι εκδόσεις «Νήσος», υπό την διεύθυνση του καθηγητού Μάκη Κουζέλη, είχαν εκδώσει και παλαιότερα μία σειρά αξιόλογων τευχών του περιοδικού (βλ. τεύχη 9-13). Η ανανεωμένη συνεργασία μας αρχίζει με το παρόν τεύχος 20, το οποίο φιλοξενεί αξιόλογα κείμενα μουσικολόγων από την Ελλάδα και το εξωτερικό, ενώ προωθούνται και πάλι νέες δυνάμεις του πεδίου.

Θεωρούσαμε πάντα ηθική υποχρέωσή μας να κάνουμε ένα αφιέρωμα στην ιδιαίτερα σπουδαία και πολυσχιδή προσωπικότητα του συνθέτη, μουσικολόγου και φιλοσόφου Αγαμέμνονα (Μένιου) Μουρτζόπουλου (1922-2005), σπουδαίου διανοητή, που υπήρξε δάσκαλος και φίλος πολλών από μας. Το μικρό αυτό αφιέρωμα ελπίζουμε ότι δίνει μια αρκετά ολοκληρωμένη εικόνα των διαφόρων πτυχών της πνευματικής του δραστηριότητας. Το αφιέρωμα αυτό περιλαμβάνει, κατ’ αρχάς, τρία κείμενα του ίδιου του Μουρτζόπουλου. Το πρώτο είναι το περίφημο «Στοχασμοί για την Τρίτη Συμφωνία του Μανώλη Καλομοίρη», κείμενο στο οποίο αναφέρεται διεξοδικά το άρθρο του Απόστολου Κώστιου στο τεύχος αυτό, το οποίο παραχωρήθηκε ευγενώς από τον ίδιο και την Πρόεδρο του Διοικητικού Συμβουλίου της περιοδικής έκδοσης Αρχείο Θεσσαλικών Μελετών (τόμος 15ος, Βόλος 2006), κα Μηλίτσα Ζαρλή-Καραθάνου. Ο τόμος είναι αφιερωμένος στον Μένιο Μουρτζόπουλο και παραπέμπουμε σ’ αυτόν, λόγω του ιδιαίτερα ενδιαφέροντος υλικού και των κειμένων δώδεκα συγγραφέων, για περαιτέρω ενημέρωση. Το δεύτερο κείμενο του Μένιου Μουρτζόπουλου, το οποίο δημοσιεύουμε εδώ, είναι γνωστό σε πολύ λίγους φίλους του· πρόκειται για ένα δείγμα ύφους της ιδιαίτερης γλωσσικής του ευχέρειας και της σατιρικής του φλέβας που πηγάζει από ένα κριτικό πνεύμα, εξοικειωμένο με τη μουσική και την διαλογική γραμματεία. Το τρίτο κείμενο του Μουρτζόπουλου είναι μία διάλεξή του στην τιμητική «Βραδυά Αντίοχου Ευαγγελάτου» που πραγματοποιήθηκε στις 3 Μαρτίου 1992. Την ηχογράφηση της διάλεξής του παραχώρησε ευγενώς ο μαέστρος και μέλος του περιοδικού μας Βύρων Φιδετζής, τον οποίο ευχαριστούμε θερμά. Μετά το προαναφερθέν άρθρο του Απόστολου Κώστιου, ακολουθεί το άρθρο της Ολυμπίας Κοσμά Ψυχοπαίδη-Φράγκου με τίτλο «Μένιος Μουρτζόπουλος. Τα μουσικοκριτικά και μουσικοαισθητικά του κείμενα στο πλαίσιο της μουσικολογίας», το οποίο αναφέρεται σε κείμενα που της παραχωρήθηκαν ευγενώς από την δια βίου σύντροφο της ζωής του εκλιπόντος Μαίρη Μουρτζοπούλου. Η Ρίτσα Φράγκου-Κικίλια αναδεικνύει επίσης την αναλυτική ερμηνευτική δύναμη του Μουρτζόπουλου όσον αφορά τη φιλολογική έρευνα σε μία πρωτοποριακή του μελέτη για τον Παλαμά και τον Σικελιανό. Εδώ κλείνει το μικρό αφιέρωμα στον αείμνηστο Μένιο· ελπίζουμε σε επόμενες παρουσιάσεις να υπάρξουν και αναλύσεις του συνθετικού του έργου, οι οποίες ακόμη υπολείπονται.

Στο δεύτερο μέρος του τεύχους αυτού προτάσσεται το άρθρο του σημαντικού μουσικολόγου Κωνσταντίνου Φλώρου «“Και το ωραίο πρέπει να πεθάνει”. Μπραμς, Nänie, op. 82», το οποίο δημοσιεύθηκε στον τόμο Schiller und die Musik (επιμ. H. Geyer, W. Osthoff και A. Stäber, 2007) σε μετάφραση Κωνσταντίνου Κακαβελάκη. Ο φίλος του περιοδικού Γιώργος Σαγκριώτης μάς επιφύλαξε μία ευχάριστη έκπληξη με τη μετάφραση, την εισαγωγή και τα σχόλιά του στο περίφημο κείμενο του E.T.A. Hoffmann «Η οργανική μουσική του Μπετόβεν», για το οποίο τον ευχαριστούμε θερμά και ελπίζουμε και σε επόμενη συνεργασία του. Ακολουθούν δύο πρωτότυπα άρθρα που αναφέρονται στην περίοδο του κλασικισμού: «Το ζήτημα της μορφής του τελικού μέρους στις σονάτες για πληκτροφόρο του Joseph Haydn της δεκαετίας του 1770» του Ιωάννη Φούλια και «Το “aller-retour” του Mozart στο Παρίσι το 1778 και ο Βαρώνος Grimm» του εραστή και γνώστη του Mozart Ίωνος Ζώτου. Συμβολές στην Αισθητική της Μουσικής αποτελούν τα άρθρα του Ιάκωβου Σταϊνχάουερ «Η σύσταση του χρόνου στη Νέα Μουσική: μια φαινομενολογική προσέγγιση» και «Ιδέες για μια αισθητική της μουσικής του κινηματογράφου», όπως και το άρθρο του Κωνσταντίνου Κακαβελάκη «Ανθρώπινη ή ηλεκτρονική μουσική μορφή; Μερικές σκέψεις με αναφορά στους Φράνκο Εβανγκελίστι, Τέοντορ Αντόρνο, Λουίτζι Νόνο, Τζων Κέητζ, Ερλ Μπράουν και Γκυόργκυ Λίγκετι». Η Ευαγγελία Μαντζουράνη ασχολείται στην συνέχεια με το πρόβλημα των δωδεκάφθογγων τεχνικών σύνθεσης στα έργα του Νίκου Σκαλκώτα, ενώ και το αμέσως επόμενο άρθρο είναι μία αναλυτική και φιλολογική έρευνα του Γιώργου Σακαλλιέρου που αναφέρεται στη νεοελληνική μουσική δημιουργία, υπό τον τίτλο «Μεταβατικότητα “υφής” και “ύφους” της νεοελληνικής μουσικής δημιουργίας (19ος-20ός αι.): ιστορική αναδρομή μέσω κριτικής αποτίμησης και των πρακτικών πηγών». Ο Christoph Flamm, παραμένοντας σε μία θεματική για την σχέση μουσικής και πολιτικής που τον έχει απασχολήσει και στο παρελθόν ιδιαιτέρως, επανέρχεται εδώ με το άρθρο του «“Κανείς λοιπόν δεν το ακούει αυτό”; Κριτικές και αυτοκριτικές παρατηρήσεις επί των σημερινών αντιλήψεων για την μουσική του ιταλικού φασισμού», το οποίο διαδέχεται το τελευταίο στο παρόν τεύχος άρθρο του Αναστάσιου Χαψούλα, με τίτλο «Εθνομουσικολογικές – Ιστορικές προσεγγίσεις της ελληνικής δημοτικής μουσικής».

Στο μέρος των βιβλιοπαρουσιάσεων, οι αναγνώστες μπορούν επίσης να ενημερωθούν για: α) το σπουδαίο βιβλίο του Ludwig Finscher Geschichte und Geschichten. Ausgewählte Aufsätze zur Musikhistorie (Ιστορία και ιστορίες. Επιλεγμένες μελέτες για την ιστορία της μουσικής), που παρουσιάζεται από τον Ιωάννη Φούλια· β) το βιβλίο του Απόστολου Κώστιου Τα 75 Χρόνια της Ένωσης Ελλήνων Μουσουργών, 1931-2006. Από το Χρονικό στην Ιστορία, χάρη στην εδώ δημοσίευση της παρουσίασης του βιβλίου αυτού από την Ολυμπία Ψυχοπαίδη σε εκδήλωση που πραγματοποιήθηκε στην Ελληνοαμερικανική Ένωση· γ) το βραβευμένο από την Ένωση Ελλήνων Θεατρικών και Μουσικών Κριτικών βιβλίο της Χαρίκλειας Τσοκανή Η κραυγή της Μέδουσας. Από τον μύθο στην μουσική, σε παρουσίαση του εθνομουσικολόγου Αναστάσιου Χαψούλα· και δ) τους δύο τόμους μελετών του Μάρκου Δραγούμη που έχουν κυκλοφορήσει τελευταία υπό τον τίτλο Η παραδοσιακή μας μουσική και οι οποίοι παρουσιάζονται εδώ από την Καίτη Ρωμανού. Στην στήλη αυτή αναφέρουμε, τέλος, τρείς μονογραφίες ελλήνων μουσικολόγων που δημοσιεύθηκαν σε έγκυρες εκδόσεις της Γαλλίας και της Γερμανίας, τις οποίες επιφυλασσόμαστε να παρουσιάσουμε λεπτομερέστερα στο επόμενο τεύχος – πρόκειται για πραγματείες των Κωνσταντίνου Κακαβελάκη, Νίκου Λαγουμιτζή και Ιάκωβου Σταϊνχάουερ – καθώς και την εν τω μεταξύ κυκλοφορία νέων βιβλίων του Γιώργου Φιτσιώρη, του Απόστολου Κώστιου κ.ά., καθώς και μεταφράσεων στα ελληνικά σημαντικών βιβλίων του Κωνσταντίνου Φλώρου και του Καρλ Ντάλχαουζ.

Κλείνοντας, ενημερώνουμε τους αναγνώστες μας για μία ακόμη μεγαλύτερη τομή στην ιστορία της Μουσικολογίας. Το περιοδικό μας, που δεν σταμάτησε από το έτος της ιδρύσεώς του (1985) και της πρώτης του έκδοσης από τις Εκδόσεις «Οδυσσέας» (εκδ. Τίτος Μυλωνόπουλος / Μυρσίνη Ζορμπά) να ανανεώνεται, να διευρύνει τον κύκλο των μελών του και να εμπλουτίζει την δράση του με διεθνή συνέδρια και με συμμετοχή σε συζητήσεις για τα περιεχόμενα και για τον χαρακτήρα των πανεπιστημιακών μουσικολογικών σπουδών, πρόκειται από εδώ και στο εξής, έπειτα από απόφαση της Γραμματείας Σύνταξής του και της Διευθύντριάς του, να συνδεθεί και επισήμως πλέον με τον Τομέα Ιστορικής και Συστηματικής Μουσικολογίας του Τμήματος Μουσικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αθηνών. Η συνεργασία αυτή εγγυάται την διατήρηση του χαρακτήρα του περιοδικού και την συνέχιση της ώς τώρα σημαντικής του συμβολής στην προώθηση της μουσικολογίας στον ακαδημαϊκό χώρο. Έτσι, καθώς φέτος συμπληρώνει ήδη 25 χρόνια ύπαρξης, η Μουσικολογία επιθυμεί να συμβάλει ανανεωμένη και στο μέλλον της επιστήμης της μουσικολογίας στην Ελλάδα.

Αθήνα, Ιούλιος 2010

Για τον ΙΩΝΑ ΖΩΤΟ (1944-2010)

Το παρόν τεύχος, με το άρθρο του για τον Mozart, δεν πρόλαβε να έρθει στα χέρια του αγαπημένου μας συνεργάτη, ιδρυτικού μέλους και ανελλιπώς μέλους της Γραμματείας Σύνταξης του περιοδικού Μουσικολογία, Iωνα Ζώτου. Η ύλη του τεύχους, στην οποία καταφέραμε να συμπεριλαμβάνεται ένα αφιέρωμα για ένα άλλο σεβαστό μέλος του που μας είχε εν τω μεταξύ αφήσει, τον Μένιο Μουρτζόπουλο, είχε αποφασισθεί εδώ και πολύ καιρό.

Η απώλεια, τον περασμένο Δεκέμβρη, του Ίωνα Ζώτου μάς βρήκε εντελώς απροετοίμαστους ψυχολογικά και ακόμη δεν μπορούμε να το συνειδητοποιήσουμε. Δεν μπορούσαμε να φαντασθούμε γενικώς ότι θα χάναμε και μάλιστα τόσο γρήγορα τον Ίωνα, έναν από τους στυλοβάτες του περιοδικού μας. Δεν φαντασθήκαμε ποτέ ότι το προτελευταίο καλοκαίρι του 2009 θα ήταν (παραλλάσσοντας τον τίτλο του άρθρου του) «Το τελευταίο “aller-retour” του Ίωνα στο Παρίσι», όπου πήγαινε κάθε χρόνο, συλλέγοντας πρωτότυπο υλικό για τα άρθρα και τα βιβλία του. Έτσι, θα εκπληρώσουμε σεμνά το καθήκον μας απέναντί του να τον τιμήσουμε, αφιερώνοντας την ύλη του επομένου τεύχους μας (21) σ’ αυτόν, με τον οποίο η κοινή προσπάθεια για το περιοδικό Μουσικολογία μάς συνέδεσε για πάντα, με δεσμά τόσο στέρεης δημιουργικής και φιλικής επικοινωνίας, όπως είναι σπάνιο να υπάρξουν στη ζωή με άλλες αφορμές.

Τώρα, το Nӓnie, op. 82, του Brahms, όπως το παρουσιάζει με τον απαράμιλλο τρόπο του ο Κωνσταντίνος Φλώρος, ας αναδείξει την βαθειά λύπη μας για την απώλειά του. Προς τιμήν του, επίσης, δημοσιεύουμε εδώ την μοναδική φωτογραφία του που διαθέτουμε μαζί με ιδρυτικά μέλη του περιοδικού, με μέλη της Επιστημονικής του Επιτροπής και με συγγραφείς του. Ευχαριστημένος γι’ αυτό και γελαστός, όπως θέλουμε να τον θυμόμαστε: με το χιούμορ, την άνεση και την νεανική του διάθεση σε συναδελφικές συγκεντρώσεις.

Αθήνα, Μάρτιος 2011

Ο Ίων Ζώτος (1944-2010), από τα πρώτα ιδρυτικά μέλη της Μουσικολογίας, τρίτος από αριστερά, μετά τον Ιωάννη Φούλια και τον Γιώργο Φιτσιώρη. Στο μέσον η Ολυμπία Ψυχοπαίδη-Φράγκου και η Καίτη Ρωμανού, περιστοιχισμένες από τους καθηγητές Hermann Danuser (Πανεπιστήμιο Humboldt του Βερολίνου) και Hans Joachim Hinrichsen (Ζυρίχη), την Δήμητρα Παλαιοκαρίτη και τον αείμνηστο Olivier Revault d’Allonnes (1923-2009). Ακολουθούν ο Γιώργος Ζερβός, ο Κρίστοφ Στρουξ, ο Αναστάσιος Χαψούλας και στην άκρη ο Κωνσταντίνος Φλώρος (Πανεπιστήμιο Αμβούργου). Στην πίσω σειρά οι μουσικολόγοι Νικόλας Λαγουμιτζής και Γιώργος Πλουμπίδης.

Φωτογραφία κλιμακίου του περιοδικού στο διάλειμμα πριν την συναυλία της Καμεράτα υπό την διεύθυνση του Μάρκου Τσέτσου, με την οποία έκλεισε το Διεθνές Συνέδριο «Μουσική Ανάλυση και Ερμηνεία» (συνδιοργάνωση του περιοδικού Μουσικολογία με την Μεγάλη Μουσική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος «Λίλιαν Βουδούρη» και τον Οργανισμό Μεγάρου Μουσικής Αθηνών, Αθήνα 2003, αφιερωμένο στον Theodor W. Adorno).