Προλογικό σημείωμα

Πριν περάσουμε στην παρουσίαση των άρθρων του παρόντος τεύχους, αξίζει να επισημάνουμε ότι η διεθνής επιστημονική κοινότητα τιμά φέτος τα εκατό χρόνια από τη γέννηση ενός από τους μεγαλύτερους φιλοσόφους του 20ού αιώνα, του Theodor Wiesengrund Adorno (1903-1969), του οποίου η προσφορά και στη μουσικολογική επιστήμη υπήρξε τεράστια. Με αφορμή τη σημαντική αυτή επέτειο, η διευθύντρια του περιοδικού και μαθήτρια του Adorno Όλυ Φράγκου-Ψυχοπαίδη επισημαίνει τις ουσιώδεις διαστάσεις της αντορνικής θεωρίας και μουσικής αισθητικής, καθώς και ορισμένα προβλήματα της σύγχρονης πρόσληψης του Adorno διεθνώς. Αναφορές υπάρχουν και στην ελληνική βιβλιογραφία για τον Adorno. Η μικρή αυτή συμβολή του περιοδικού στη μνήμη του Adorno ολοκληρώνεται με μια σύντομη παρουσίαση βασικών σταθμών από το βίο του φιλοσόφου.

Μια σημαντική προσωπικότητα της μουσικής ζωής του τόπου μας υπήρξε ο πιανίστας Γιάννης Παπαδόπουλος (1908-2002), στο βίο και την προσωπικότητα του οποίου είναι αφιερωμένο το σύντομο κείμενο του Ίωνα Ζώτου. Με το γνωστό γλαφυρό του ύφος, γεμάτο σατιρική διάθεση και χιούμορ, ο συγγραφέας αναδεικνύει το σπάνιο χαρακτήρα του γνωστού πιανίστα μέσα στο ευρύτερο ιστορικό και κοινωνικό περιβάλλον του.

Μετά τα δύο αυτά μικρά αφιερώματα ακολουθεί ένα, μολονότι σύντομο, ωστόσο εξαιρετικά σημαντικό κείμενο της Ρωσίδας μουσικολόγου Εκατερίνα Τσαριόβα για την έννοια του στυλ (ή ύφους) στη μουσική. Στο μεταφρασμένο από τον μουσικολόγο Γιώργο Πλουμπίδη άρθρο της στη Ρωσική Μουσική Εγκυκλοπαίδεια, η Τσαριόβα συμπυκνώνει την προβληματική σχετικά με τη σχέση της έννοιας «ύφος» στη μουσική με άλλες βασικές έννοιες της μουσικολογίας, όπως «είδος» και «μορφή». Έτσι, συμβάλλει στην αποσαφήνιση κεντρικών εννοιολογικών προϋποθέσεων της μουσικολογικής έρευνας.

Στο εκτενές άρθρο του για τη μορφή σονάτας, ο Γιώργος Φιτσιώρης, με αφετηρία τη βασική ιδέα περί αφηγηματικών διαστάσεων στη μουσική, ανατρέχει κριτικά στις κυριότερες θεωρητικές προσεγγίσεις της βασικότερης και πολυπλοκότερης μουσικής μορφής της νεότερης ευρωπαϊκής μουσικής. Έτσι, ο αναγνώστης έχει την ευκαιρία όχι μόνο να παρακολουθήσει μια ενδιαφέρουσα αισθητική ερμηνεία της μορφής σονάτας, που θεωρείται από το συγγραφέα ως αρχετυπική μορφή αφήγησης, αλλά και να ενημερωθεί γύρω από τη συνεχιζόμενη θεωρητική διένεξη σχετικά με την ερμηνεία της πολυδιάστατης και δυναμικής αυτής μουσικής μορφής.

Η Μουσικολογία στο παρόν της τεύχος καλύπτει ένα ακόμα πεδίο της μουσικολογίας που φιλοδοξεί να συνδέσει θεωρία και πράξη της μουσικής. Το άρθρο της Αναστασίας Γεωργάκη «Παρουσίαση και διερεύνηση των νέων μορφών μουσικής σύνθεσης με διαδραστικά μέσα (interactive music)» έχει το χαρακτήρα γενικής εισαγωγής σε μια από τις νεότερες και πολλά υποσχόμενες μορφές μουσικής δημιουργίας, όπου επιχειρείται η διαμεσολάβηση μεταξύ μηχανής (ηλεκτρονικών μέσων μουσικής παραγωγής) και ανθρώπου (ελευθερία καλλιτεχνικών επιλογών). Η σύνθεση με διαδραστικά μέσα φιλοδοξεί να άρει τα όρια μεταξύ μηχανικής «αντικειμενικότητας» και καλλιτεχνικής «υποκειμενικότητας», φέρνοντας τους δύο όρους της μουσικής δημιουργίας (μηχανή και καλλιτέχνη) σε σχέση αλληλόδρασης.

Το άρθρο του συνθέτη και μουσικολόγου Γιώργου Ζερβού αποδεικνύεται εξαιρετικά επίκαιρο, καθώς ο συγγραφέας επιχειρεί εδώ να καταγράψει τους προβληματισμούς του γύρω από το μέλλον της μουσικής στο νέο αιώνα. Εμμένοντας στην πάγια θέση του ότι η πραγματική αιτία που η νέα μουσική δεν κατάφερε ποτέ να φτάσει στο ευρύ ακροατήριο και να γίνει κτήμα του έχει λόγους εμμενείς στη μουσική δημιουργία (κρίση της θεματικότητας εν γένει), δεν πραγματεύεται το πρόβλημα της πρόσληψής της από τη σκοπιά «εξωτερικών» (π.χ. κοινωνικών, πολιτικών ή άλλων) παραγόντων, αλλά προσανατολίζεται προς μια νέα ιδέα για τη μουσική σύνθεση που επαναδιαπραγματεύεται σε νέα βάση την ιδέα της θεματικότητας και της τονικότητας.

Στη χώρα μας σπάνιες είναι οι συστηματικές έρευνες γύρω από την κατάσταση που επικρατεί στην περιοχή της ιδιωτικής μουσικής εκπαίδευσης. Πόσο μάλλον στις κοινωνιολογικές της διαστάσεις. Στην κάλυψη αυτού του κενού έρχεται να συμβάλει η εκτενής και ενδελεχής έρευνα του κοινωνιολόγου της μουσικής Αλέξανδρου Μπαλτζή, τα ουσιώδη πορίσματα της οποίας παρουσιάζει στο εκτενές άρθρο του. Τα στοιχεία αυτά πιστεύουμε ότι είναι εξαιρετικά χρήσιμα στο σχεδιασμό της μουσικής πολιτικής στον τόπο μας, δεδομένου ότι η μουσική εκπαίδευση έχει στο μεταξύ οδηγηθεί σε οδυνηρά αδιέξοδα.

Το τεύχος 17 της Μουσικολογίας ολοκληρώνουν δύο άρθρα από την περιοχή της Ιστορικής Μουσικολογίας. Το πρώτο άρθρο, του Πύρρου Μπαμίχα, πραγματεύεται μία από τις λιγότερο ερευνημένες διαστάσεις του ύστερου έργου του πιο σημαντικού συνθέτη του πρώιμου μπαρόκ, Claudio Monteverdi. Ερευνώνται οι πηγές του stile concitato, αλλά και καταδεικνύεται με ποιους τρόπους η μουσική ιδιοφυΐα προσδίδει καλλιτεχνική αξία στις όποιες «ανακαλύψεις» σε επίπεδο μουσικού υλικού. Το άρθρο αυτό προσφέρει ένα γερό επιχείρημα ενάντια στην ιστοριστική εκείνη τάση της μουσικολογίας που προσπαθεί να μειώσει την καλλιτεχνική αξία των μεγάλων έργων και συνθετών της παράδοσης, ανατρέχοντας απλά στην προέλευση του μουσικού τους υλικού. Το δεύτερο άρθρο, των Ιωάννη Παπαθανασίου και Νικόλαου Μπούκα, παρέχει πολύτιμες πληροφορίες σχετικά με το ρόλο που διαδραμάτισαν οι περιφερειακές ζώνες της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας στη δημιουργία και διάδοση της ανατολικής λειτουργικής μουσικής παράδοσης. Και στα δύο κείμενα οι συγγραφείς τεκμηριώνουν τις απόψεις τους με την παράθεση πλούσιου υλικού.

Στη θέση της βιβλιοπαρουσίασης του τόμου Η Αξία της Μουσικής Σήμερα (Εκδόσεις Oρφέως / περιοδικού Μουσικολογία), ο οποίος περιλαμβάνει τις διαλέξεις του Α΄ Διεθνούς Συνεδρίου του περιοδικού Μουσικολογία, που έλαβε χώρα στο Ινστιτούτο «Γκαίτε» τον Φεβρουάριο του 2002 με τίτλο Η Αξία της Μουσικής Σήμερα. Η Μουσική μεταξύ Ουμανισμού και Εμπορευματοποίησης, και ο οποίος κυκλοφόρησε ένα χρόνο αργότερα και παρουσιάστηκε τον περασμένο Φεβρουάριο στο Ινστιτούτο «Γκαίτε» ενώπιον δημοσιογράφων και κοινού, δημοσιεύουμε στα ελληνικά το κείμενο παρουσίασης του συνεδρίου από τον μουσικολόγο Christoph Flamm στο περιοδικό Die Musikforschung (όργανο της μουσικολογικής εταιρείας Gesellschaft für die Musikforschung / εκδόσεις Βärenreiter, τ. 55/4). Είναι η πρώτη φορά που η ελληνική μουσικολογική έρευνα και πραγματικότητα απασχολεί στήλες ενός τέτοιου περιοδικού της διεθνούς μουσικολογίας.

Να θυμίσουμε επίσης ότι στις 18 Μαρτίου 2003 έλαβε χώρα με επιτυχία η ημερίδα Οι Σπουδές Μουσικολογίας και Μουσικής στην Ανώτατη Εκπαίδευση. Ακαδημαϊκή Δομή και Πανεπιστημιακή Πολιτική, η οποία διοργανώθηκε από το περιοδικό Μουσικολογία στο Ινστιτούτο «Γκαίτε» και στην οποία έλαβαν μέρος 15 μουσικολόγοι και παράγοντες της πανεπιστημιακής πολιτικής. Σκοπεύουμε να αφιερώσουμε το επόμενο τεύχος (αρ. 18) του περιοδικού μας στη δημοσίευση των συμβολών της ημερίδας αυτής, στην οποία επισημάνθηκαν προβλήματα και αναγκαιότητες, έγιναν συγκρίσεις με το διεθνή χώρο και σκιαγραφήθηκαν δυνατότητες για την ανώτατη εκπαίδευση στο πεδίο μας, ως μαρτυρία για τη συμβολή του περιοδικού στην προβληματική της μουσικής παιδείας και της πανεπιστημιακής πολιτικής στο πλαίσιο της ακαδημαϊκής δεοντολογίας. Επίσης, ανακοινώνουμε ότι προγραμματίζεται ήδη το Β΄ Διεθνές Συνέδριο Μουσικολογίας του περιοδικού, σε συνδιοργάνωση με την Μεγάλη Μουσική Βιβλιοθήκη «Λίλιαν Βουδούρη», με τίτλο Μουσική Ανάλυση και Ερμηνεία (αφιερωμένο στο διεθνή εορτασμό για τα 100 χρόνια από τη γέννηση του Theodor W. Adorno), το οποίο θα λάβει χώρα στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών (αίθουσα «Δημήτρης Μητρόπουλος») στις 4-6 Νοεμβρίου 2003. Ελπίζουμε από αυτό να προκύψει άλλη μία δημοσίευση συλλογικού τόμου μουσικολογικών συμβολών, που θα εμπλουτίσει την ελληνική βιβλιογραφία με πρωτότυπες συμβολές από τη μουσικολογική έρευνα.

Είθε οι ιστορικές συνθήκες να επιτρέψουν σε όλο τον κόσμο μια δημιουργικότητα του πνεύματος που δεν θα σκιάζεται από μορφές του «κακού» και της δυστυχίας της ανθρωπότητας.